Vriendschap is broederschap

Als oud – bewoner van Londen kijk ik met bijzondere interesse naar de ontwikkelingen in het Verenigd Koninkrijk. De keuze voor Brexit en de harde gesprekken die sindsdien worden gevoerd raken me. In het hele proces dreig ik zelf ook iets te verliezen, namelijk een ideaal waar ik altijd in geloofd heb. Nemen we met deze Brexit afscheid van een kosmopolitisch wereldbeeld, een visie van een samenleving waar alle nationaliteiten gebroederlijk en gezusterlijk naast elkaar kunnen wonen?  In de tijd dat ik er woonde, genoot ik samen met vele andere Nederlanders in Londen van dat kosmopolitisch wereldbeeld. Dat kosmopolitische gevoel, dat gebaseerd is op broederschap, heb ik ervaren als een wenkend perspectief. Zo zouden wij met elkaar moeten samenleven. Het is nu aan de talloze mensen van goede wil aan beide kanten van het Kanaal om te blijven geloven in de broederschap en zusterschap die er wel degelijk is tussen eiland en continent. Als het ideaal van broederschap ergens kan zegevieren, dan wel onder Europeanen (en daar horen Britten nog steeds bij). Dat ideaal is veelomvattender dan een institutie als de Europese Unie, en het gaat veel dieper. En het gaat veel langer mee. Het verdedigen van dit kosmopolitisch ideaal beschouw ik als een heilige opdracht, dwars door alle weerstand en tegen het tijdsbeeld in. Maar het vraagt van ons om extra inspanning, en om een diepe doordenking van de band die er is tussen ons. Waar staat die broederschap voor, die wij met elkaar vormen?

Vriendschap

Remonstranten zijn formeel een broederschap. Dat woord heeft oude papieren, zoals in de slogan van de Franse revolutie: liberté, egalité, fraternité. Het is een verwantschap die verder gaat dan tolerantie. Tegenwoordig is het woord wat besmet. We noemen ons hedendaags liever Remonstranten.  Lees verder

Remonstranten zijn formeel een broederschap. Maar wij gebruiken dat woord zelden. In het dagelijkse gebruik heten we ‘de remonstranten’. Als je spanning en tweedracht wil brengen in een remonstrants gezelschap, begin dan vooral over het woord ‘broederschap’. Ik wil dieper ingaan op de betekenis ervan. Het woord laat mij namelijk niet onverschillig. Misschien komt dat door mijn jeugd op Franse scholen. Broederschap is een van de drie grote Europese idealen na de Franse revolutie. Liberté, égalité, fraternité. Dat is mij gedurende veertien jaren in het Franstalige onderwijs flink ingepeperd. De drie woorden werden gelijk behandeld, als ware het een drievoudig snoer. In Nederland hebben wij het vaak en graag over de eerste twee, vrijheid en gelijkheid. Maar wie pakt de term broederschap nou op? Zonder broederschap is het drievoudig snoer niet compleet.

Het woord broederschap heeft in Nederland geen goede naam. Bij ‘broederschap’ denkt men toch al vrij snel aan enge groepen mannen met duistere rituelen, en omgeven door geheimen. Dan Brown – achtige toestanden. Daarvan willen wij ons als remonstranten verre houden. Daarnaast klinkt het natuurlijk veel te mannelijk. Voor een andere bekende broederschap van weleer, de Koninklijke Notariële Broederschap, waren dit voldoende redenen om de naam in 1997 te veranderen in Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie.

Vriendschap als alternatief

Is er een alternatief te bedenken voor de term broederschap, dat (meer dan ‘beroepsorganisatie’) zou kunnen slaan op het wezen van de remonstranten? Ik besloot de vraag te stellen op twitter en ontving achtenveertig suggesties. Vaak genoemd werden ‘kameraadschap’, ‘noaberschap’, ‘gemeenschap’ en ‘verbondenheid’. Gevoelsmatig dekken deze termen voor mij niet de lading. En toen kwam iemand met het voorstel ‘vriendschap’. Dat vond ik een vondst. Want ook uit het woord vriendschap spreekt een appèl. Je gaat op een bepaalde manier om met een vriend, je laat hem of haar niet in de steek. Het is een term die helaas aan deflatie onderhevig is, vanwege het dubieuze Facebook. Tegenwoordig kun je op dat medium immers vrienden worden met mensen die je nog nooit hebt ontmoet. Vriendschap is een woord dat wij kortom opnieuw moeten laden met betekenis. En in dat proces kan broederschap ons als leidraad dienen. Wat is vriendschap nou echt, in deze Facebook tijden? Vriendschap is broederschap (ik zie er meteen een mooie opdracht in: alle Facebook vrienden worden broeders!)

Wat is broederschap? Het woord is moeilijk te definiëren. In zijn ‘Jan Terlouw lezing’ doet Bas Heijne een poging. Broederschap kan volgens Heijne niet in wetten worden vastgelegd of door regelgeving worden afgedwongen. Het kan ook niet van bovenaf worden gestuurd. Broederschap moet volgens Heijne van binnenuit komen. Je moet het voelen; het gaat om verwantschap die verder gaat dan tolerantie of verdraagzaamheid. Maar juist als mensen elkaar na staan kan het snel misgaan. Broederschap en broedermoord zijn vanaf het begin der tijden met elkaar verbonden. En daarvan getuigt ook een heel aantal bijbelverhalen. Het begon al direct met Kaïn en Abel.

De bekering van Paulus

Wat zegt de bijbel over broederschap? Ik wil een tekst uitlichten die ons uitdaagt om er verder over te denken en die ons begrip van broederschap verdiept. Het is een bijbeltekst over de bekering van Saulus naar Paulus. Paulus, de Paulus, gaf het christendom vorm en zorgde ervoor dat het christendom zich snel verspreidde in Europa. Aan hem hebben we te danken dat het christendom een universele godsdienst is geworden in plaats van een joodse sekte, wat het tot die tijd was. In de nieuwe godsdienst die Paulus vorm gaf speelt broederschap een centrale rol.

Maar Paulus was dus eerst: Saulus. En deze Saulus stond bekend als een grote christushater. Iemand met bijzonder weinig oog voor broederschap. Hij moest in het geheel niks hebben van mensen met andere overtuigingen. Dat zwart-wit denken is ons zelf overigens ook niet vreemd. Het is niet meer voorbehouden aan de extremen. Sterker: het wordt steeds meer ‘main stream’. Ik denk dan bijvoorbeeld aan de wijze, waarop er in het Westen over moslims gesproken wordt, en in het Midden Oosten over christenen en joden.

In Amerika over Mexicanen. Vluchtelingen worden vooral als een politiek probleem beschouwd en als een potentiële bron van onrust en agressie gezien. Dergelijk zwart-wit denken zien we ook in de privé sfeer. Mensen vallen elkaar op sociale media aan, ook als zij ‘vrienden’ zijn van elkaar zijn. Pesten op het internet, het werk, of in de klas is geen uitzondering. Vrijheid, gelijkheid, maar vooral broederschap lijken dan ver te zoeken. Wat lijkt het moeilijk om verwantschap te voelen met de ander!

Klappen

Hoe is het eigenlijk zo ver gekomen dat mensen en groepen zo tegenover elkaar staan? Dat we ons volledig afscheiden van een ander, niks met hem of haar te maken willen hebben, en dat wij ons niet in de achtergrond van de ander willen verdiepen? Het idee van broederschap zit in de hoek waar de klappen vallen. In het maatschappelijke debat speelt het steeds minder een rol terwijl we niet zonder kunnen. Ik pleit er daarom voor dat we aan het woord ‘broederschap’ weer betekenis geven..

Saulus was een zwart-wit denker, een extremist. Als een Trump op Twitter reageert hij op mensen, die anders zijn of anders denken dan hij. Er wordt van hem gezegd dat hij iedereen bedreigde en vermoordde die niet van ‘zijn weg’ was. Die mensen zijn vooral de ‘leerlingen van de Heer’, die hij fanatiek vervolgt. Saulus wordt Paulus. En Paulus hebben we leren kennen als iemand die zich volledig inzet voor gelijkheid en broederschap tussen Jood, Griek en Romein. Maar ook bij Paulus gaat dat niet vanzelf. Er gaat een hele weg aan vooraf. Ook hij is een ‘leerling’, die met vallen en opstaan de juiste weg naar volwaardige broederschap probeert te vinden. Broederschap begint met het besef dat wij allemaal leerlingen zijn. Niemand is daarin volleerd. Paulus en Saulus: zij zitten beiden in ons.

Het beeld van de weg spreekt mij aan. In bijbelse zin ben je iemand van de weg als je de weg aflegt vanuit Egypte, bevrijd uit het slavensysteem, door de woestijn, op weg naar het beloofde land. Dat motief vind je terug in de gehele bijbel- van Abraham en Mozes tot Jezus en Saulus.

Martin Luther King

Over dat beloofde land zegt Martin Luther King, een van de grote profeten van deze tijd: ‘in that promised land, they will sit together at the table of brotherhood.’ They will sit together aan de tafel van broederschap. Bedoeld zijn de mensen, die van ‘de weg’ zijn. Mensen, die ondanks alle nare berichten op televisie en berichten in de krant, ondanks hun eigen moeilijkheden, het toch aandurven om te dromen van broederschap. Het klinkt haast onmogelijk. Als ik in die tijd in Amerika zou hebben geleefd, en ik zou daar bij hebben gestaan, bij die toespraak van Martin Luther King, en ik zou (als een zwarte man) die ochtend nog zijn opgestaan voor een blank (wit) iemand in de bus, en ik had later op diezelfde dag Luther King horen zeggen:  “I have a dream. We will sit together with our enemy.  We zullen samen met onze vijand aan de tafel zitten.” Dan had ik ook gedacht: “You’re right. Dream on!”

Dat is de functie van verhalen, van bijbelverhalen, en van profetische verhalen zoals die over Luther King: iets onmogelijks wordt ons als leerlingen aangezegd. We zullen op weg gaan van Egypte naar het beloofde land. Die droom over volmaakte broederschap is voor mij misschien wel dat beeld: dat wij aan die tafel zitten, samen met de ander, die onze vijand was. De wolf samen met het lam, de Jezidi samen met de IS strijder, de Turk met de Koerd, de PVV’er met de vluchteling, de collega’s die elkaar naar het leven staan, de broeder met zijn schoonmoeder. Kortom: ware broederschap.

Vrienden zijn broeders

Laten we in godsnaam broeders worden van elkaar! Uit het woord ‘broederschap’ spreekt een sterk ideaal, dat wordt geladen door verschillende bronnen. Er zit een echter groot nadeel aan het woord: het is buitengewoon mannelijk. Het sluit de zusters als het ware uit. Het past echt niet meer in deze tijd, hoe mooi en gedragen het woord ook klinkt. Laten we daarom geen broeders worden van elkaar, maar vrienden! Het gebruik van Facebook dreigt dat woord betekenisloos te maken. Dat is zonde, want wij voelen allemaal aan dat het voor meer staat dan zomaar een willekeurig contact. Uit vriendschap spreekt, net als bij broederschap, een ideaal van verbondenheid. Je blijft elkaar trouw, wat er ook gebeurt. Je volgt elkaar op de weg die je gaat en je deelt ervaringen. Laten we dat woord vriendschap opnieuw laden met betekenis, en daarvoor putten uit de schat aan betekenis die het woord broederschap met zich meebrengt. Laat alle vrienden onze broeders en zusters worden, ook op Facebook (de oefeningsplek voor vriendschap bij uitstek). Laten we ons verbonden voelen met onze virtuele vrienden, en met allen die wij tegenkomen op onze weg. Het voelt voor mij als een heilige opdracht die wij met ons meedragen, en waar we ons elke dag weer in mogen oefenen. En als dat gebeurt, dan komt er iets van die oude droom dichterbij, dat alle mensen met elkaar zullen zitten aan de tafel van vriendschap.